Wpływ religii na zmianę społeczną

Prawosławie oraz protestantyzm stanowią dwa różne elementy pierwotnie jednego systemu religijnego. Ich zróżnicowanie warunkowane jest zdolnością generowania całkowicie odmiennych sposobów działania w każdym z obu wyznań. Ta odmienność z kolei, uzależniona jest przyjęciem właściwych tylko sobie celów, do jakich one dążą. Wybór tych celów uzasadniany zostaje poprzez właściwą określonemu wyznaniu ideologię. Dochodzimy tedy do konstatacji, iż idea religijna oraz religia stanowią oddzielne byty, choć ściśle ze sobą powiązane. Tak więc, dobór określonych celów zależny jest od wypracowanej przez konkretną religię ideologii – nazywanej doktryną religijną, zaś zdolność jej generowania wynika z określonego stosunku rzeczy świętych wobec świeckich oraz umiejscowienia w tym układzie jednostki. Widzimy zatem, że warunkiem doboru celów oraz sposobów ich realizacji – czyli działania społecznego jest istnienie religii jako zjawiska pierwotnego. Pozwala to na stwierdzenie, że religia jest siłą sprawczą oraz motorem działania społecznego. Wpływ idei religijnych na zmianę społeczną wyraża się właśnie poprzez olbrzymi potencjał działania, jakim obdarzona jest każda religia. Niezależnie od sposobu definiowania zmiany społecznej każda z tych definicji implikuje uznanie działania ludzkiego za swą podstawę.

Linearna teoria zmiany społecznej stworzona przez Augusta Comte`a zakłada, że: “ewolucja społeczna […] uwarunkowana jest naturalnym rozwojem umysłu ludzkiego, znajdującego swój wyraz w odmiennej jakości poznania ludzkiego, ludzkiego myślenia, innego rozumienia i wyjaśniania świata, a w tym rozwoju nowych idei filozoficznych. Wobec tego, że w społeczeństwie wszystkie dziedziny życia i działalności są ze sobą ściśle związane i warunkują się, typ każdego okresu określa stan rozwoju świadomości społecznej, obyczaje, wpływa na społeczną organizację, charakter państwa i ustrój społeczno-gospodarczy.” Dla Pitirima Sorokina, klasyfikowanego jako przedstawiciela cyklicznej teorii zmiany, jest ona zjawiskiem immanentnym, trwale wpisanym w system społeczny. “Źródłem zmiany jest zawsze niedoskonały stan wzajemnego powiązania. Zmianami rządzi zasada ograniczeń, czyli granic danego typu świadomości kulturowej, której przewaga wyczerpuje się. Zmiana typu świadomości kulturowej łączy się z przekształceniem instytucji społecznych i norm interakcji. Przesileniom towarzyszą kryzysy społeczne, wojny i rewolucje” – a więc dokonują się dzięki działaniu skierowanemu na określony cel. Grupa teorii dychotomicznych, których jednym z twórców jest Ferdynand Tönnies także opiera się na działaniu bądź wewnątrz przedindustrialnych wspólnot (Gemeinschaft), bądź w grupach industrialnych typu Gesellschaft. Działanie ludzkie warunkowane jest w tej teorii, rodzajem więzi występujących wewnątrz każdej z tych grup społecznych. “Wraz z rozwojem industrializacji i urbanizacji […] jednostki wchodzą w różnego rodzaju stosunki umowne, stają się członkami i działają w ramach różnych grup formalnych […].”

Niezależnie jednak od sposobu definiowania zmiany społecznej można ją określać jako proces, będący działaniem zmierzającym do uporządkowania rozrastającej się stale liczby elementów oraz informacji już istniejących, czy pojawiających się w danym środowisku zewnętrznym. Wobec tego zmiana społeczna to zarówno “rewolucyjne” przejście z jednego stanu społecznego w drugi, jak i powolne, ewolucyjne porządkowanie i adoptowanie elementów środowiska zewnętrznego. Ostateczny kształt uformowanego tą drogą systemu społecznego jest zatem nie tylko wynikiem właściwych danemu środowisku elementów, ale także zależy od swoistego pryzmatu, przez który elementy te przedostają się do refleksji jednostek, a które następnie określają sposoby ich działania. “Dla każdego systemu środowisko będzie przeto relatywne tylko jako kontyngentna selekcja, choć zawiera ono “wszystkie inne”. Aby móc nadać selektywność swojemu środowisku, system musi zastosować “raster”, który “wdefiniuje” go w środowisko i dzięki któremu wydarzenia uzyskują dopiero wartość informacyjną. Tylko w ten sposób środowisko staje się czytelne. Stąd też warunki do zaistnienia selektywności jawią się ze swej strony zawsze jako selekcje, które muszą zostać z góry założone.” Tak więc, wpływ idei religijnych, czy szerzej religii, na zmianę społeczną dokonuje się już na poziomie kształtowania się struktury społecznej, który to proces rozumiany jest przez cytowanego Niklasa Luhmanna jako “ograniczanie dowolności elementów” środowiska w ramach, którego struktura ta zaczyna się formować. Upraszczając myśl Niklasa Luhmanna stwierdzamy, iż proces ten odbywa się w dwóch zasadniczych etapach.

W pierwszym z nich, następuje dostrzeżenie przez działające jednostki posiadania przez nie właściwego im środowiska zewnętrznego. W ślad za tym, pojawia się konieczność podzielenia nieskończonej ilości elementów składających się na to środowisko na zbiory elementów niezbędnych dla samookreślenia się oraz zbioru elementów zbędnych lub przynajmniej niekoniecznych. Wówczas, gdy dokona się owa wstępna selekcja nastąpić musi przyswojenie, a dokładniej właściwe nadanie znaczeń wybranym wcześniej elementom, co jest drugim etapem tego procesu. Religia wkracza na “scenę” pomiędzy pierwszym a drugim etapem. Nie posiada ona wpływu na środowisko zewnętrzne ani na szybkość z jaką jednostki są w stanie zauważyć różnice pomiędzy nim a sobą. Jednak, gdy tylko to nastąpi i rozpoczyna się pierwotna konfiguracja elementów istnienie religii jako swoistego “filtra” staje się niezbędne. W tym etapie różnicowania się zbiorowości dobierają one te elementy, które w danym środowisku zostają uznane przez nie za najważniejsze. Pojawiać się wówczas muszą pierwsze luźne związki lub bractwa totemiczne, gdzie wybór określonego totemu wynika z bieżących potrzeb – tam gdzie dla przetrwania ważna jest szybkość totemem staje się jaguar, tam gdzie konieczny jest spryt wybór pada na węża, itd. Z chwilą pojawienia się tego zróżnicowania zachodzi automatycznie drugi omawiany etap nadawania znaczeń. Znaczenie rozumiane jest tu jako ogarnięcie w całość wszystkich tych elementów środowiska, które zostały początkowo uznane za nieważne oraz przyporządkowanie ich do odpowiednich zbiorów, niezbędnych dla samookreślenia się, elementów środowiska. W ten sposób dochodzi do wtórnej rekonfiguracji systemu dzięki czemu otrzymujemy zwarty system wyobrażeń o świecie, który daje się ogarnąć ludzkiemu poznaniu. Przykłady protestantyzmu i prawosławia doskonale ilustrują zarówno dwie różne drogi, na których dokonuje się zmiana społeczna (rewolucja oraz ewolucja) oraz sam proces kształtowania się struktury społecznej.

Po pierwsze, pokazują one siłę wpływu religii na proces zmiany społecznej determinując ją bądź opóźniając, czy wręcz hamując. Po drugie i co ważniejsze, przedstawiona przez nas, pobieżna analiza procesu wyodrębniania się prawosławia oraz jego dalszego wpływu na strukturę i system społeczny Rosji pozwala przyjrzeć się owym elementom środowiska, które w wyniku ograniczania kombinacji stanowią o odrębności powstałego na ich bazie systemu oraz – w jaki sposób następuje ich selekcja. Takie naświetlenie sprawy doprowadzić musi do wniosku, iż reformacja, z której wyrósł protestantyzm dokonała się tak naprawdę nie z chwilą wystąpienia Marcina Lutra, lecz w momencie oddzielenia się obu części cesarstwa rzymskiego oraz panującej już w nim religii chrześcijańskiej. Stworzyło to dwa różne środowiska, które z kolei zdeterminowały powstanie różnych systemów społecznych. Lecz aby było to możliwe potrzebny był ów “filtr” przesiewający elementy “ważne” od “nieważnych”. Należy zwrócić uwagę, iż ówczesnym, nowopowstałym środowiskiem były nie tylko jakościowo nowe uwarunkowania polityczne, lecz także funkcjonujące w cesarstwie od stuleci wczesne chrześcijaństwo.

Dlatego właśnie nowe systemy społeczne nawiązywały do tradycji cesarstwa rzymskiego zaś nowe religie stanowiły zrekonfigurowanie pierwotnego chrześcijaństwa. W trakcie tego procesu chrześcijaństwo wschodnie spośród wszystkich możliwych elementów dobrało te z nich, które najpełniej mogło je różnicować od chrześcijaństwa zachodniego, czyli koncepcja ciągłości cesarstwa. Z chwilą nadania tym wartościom przez prawosławie znaczenia zaczęły one (te znaczenia) wpływać na dobór celów oraz sposobów ich osiągania. Takie postawienie sprawy pozwala wreszcie udzielić twierdzącej odpowiedzi na trzecie, najtrudniejsze pytanie postawione na wstępie niniejszego rozdziału: czy idee religijne są zmienną niezależną, niewyprowadzalną ze znajomości innych zmiennych danego systemu.

Idee religijne są zmiennymi niezależnymi gdyż pojawiają się przed powstaniem danego systemu a przynajmniej w trakcie jego powstawania wpływając na przebieg tego procesu. Na dwa pierwsze pytania należy również udzielić twierdzącej odpowiedzi. Po pierwsze, istotnie tak na przykładzie prawosławia jak protestantyzmu obserwujemy poważne, zachodzące w czasie różnice. Uznajemy za nie, pominięty przez Maxa Webera fakt, iż podstawą sukcesu reformacji było powolne oddzielanie się Kościoła od państwa na Zachodzie, którego początek należy datować najpóźniej na koniec XI wieku. Ówczesny spór między papieżem Grzegorzem VII a cesarzem Henrykiem IV o inwestyturę oznaczał nic innego jak chęć podporządkowania Kościoła cesarstwu oraz powrót do idei Króla – Kapłana. Koncepcja taka kłóciła się z tradycją chrześcijaństwa zachodniego, tradycją, która stanowi część jego ideologii. Dopiero na tak przygotowanym gruncie możliwa stała się XVI wieczna reformacja jako przejaw dojrzewającego indywidualizmu. Inaczej sprawy miały się na Wschodzie. Prawosławna doktryna ciągłości cesarstwa zmuszała do akceptacji legalizmu wyrażającego się symfonicznym stosunkiem Kościoła do państwa. Ten religijny dogmat prawosławia umożliwił Piotrowi I uzależnienie cerkwi od państwa, czyli to czego nie udało dokonać się Henrykowi IV na Zachodzie to zaś, skutecznie blokowało reformację bizantyjską na miarę łacińskiej. W tym świetle z łatwością przychodzi odpowiedź na pytanie czy istnieją zależności pomiędzy występującymi różnicami a pozostałymi dającymi się zaobserwować aspektami tego samego systemu, a co po drugie. Zachód w skutek powolnego, co nie znaczy pozbawionego napięć i konfliktów, oraz systematycznego oddzielania instytucji religijnych od państwowych zdołał wypracować nową koncepcją opisanej przez Maxa Webera świeckiej ascezy. Pojawiła się ona początkowo w kościołach protestanckich, lecz z biegiem czasu pod ich wpływem także i wśród katolików, przyczyniając się do rozwoju zachodnioeuropejskiego kapitalizmu i związanego z tym stylu życia. Kultura bizantyjska dzięki swemu religijnemu legalizmowi nie dokonała takiego przewartościowania pozostając przy własnych, niezmiennych formach religijnej ekspresji wypełnionej opisanymi w poprzednim paragrafie treściami. Wywierają one tak wielki wpływ na życie poszczególnych jednostek oraz całego społeczeństwa, że pomimo konieczności przyjęcia kapitalistycznych form gospodarowania oraz przy tak potężnej dziś dyfuzji kulturowej, niezmienny pozostaje “ikonolaudyczny” styl życia blokując tym samym strukturalną zmianę społeczną. Mając tedy dość argumentów wskazujących na istotny związek religii ze zmianą społeczną uzupełnić możemy propozycję naszej definicji religii o kolejny związany z powyższym element. Otrzymujemy zatem następujące stwierdzenie:

Religią nazywać będziemy taki spójny system wierzeń, który dzieląc cały znany człowiekowi świat na rzeczy święte oraz świeckie, a objawiający się mu w formie publicznego i wspólnego dla danej zbiorowości obrzędu, charakteryzującego się zewnętrznym przymusem uczestnictwa, bierze udział w procesie kształtowania się struktury społecznej, a następnie jest w stanie wyzwalać lub hamować swą zewnętrzną siłą zachodzącą lub mającą zajść zmianę społeczną nadając jej określony kierunek oraz dynamikę.